Demencija – hronični psihoorganski sindrom

AUTOR: Prim. dr. Lamija Duranović, specijalistica neuropsihijatrije 

„Uspomena je fotografija snimljena srcem kako bi poseban trenutak trajao zauvijek.“
Nepoznati autor

Demencija je hronični, ireverzibilni, organski psihijatrijski sindrom koji postepeno, najčešće neprimjetno, nastaje i progredira kroz godine, s krajnjim – za sve jednakim i neizbježnim – terminalnim stadijem potpune ovisnosti o drugoj osobi. U većini slučajeva pomoć se traži prekasno jer se simptomi ne uoče na vrijeme ili se smatraju dijelom nekog drugog, somatskog ili psihijatrijskog poremećaja, ili se čak negiraju, smatrajući se normalnim starenjem.

Šta je normalno starenje? Zahvaljujući dobrim genima, adekvatnoj zdravstvenoj zaštiti i podršci okoline, u praksi se danas mogu naći izuzetno vitalni, somatski zdravi i kognitivno adekvatni 90-godišnjaci. Na drugoj strani spektra, zahvaljujući lošim genima i/ili utjecaju sredine, nalaze se kognitivno insuficijentni 50-godišnjaci. 

Koji je presudan faktor koji će odrediti našu stranu spektra? 

Mentalni trening. Kao što se snaga i tonus mišića održavaju optimalnom tjelovježbom, tako se i funkcionalnost mozga produžava njegovom kontinuiranom svakodnevnom upotrebom.

Početak demencije obično je za najbližu okolinu neupadan jer se prvi ispadi intelektualnog procesuiranja (gubitak koncentracije, zaboravljanje, omaške, nespretnost, blaga konfuznost ili melanholija, odsutnost, zabrinutost, nesanica i sl.) smatraju “uobičajenim za tu dob” ili posljedicom premorenosti, užurbanog života... Tek kada simptomi postanu učestali do te mjere da remete svakodnevno funkcioniranje i umanjuju kvalitet života, tada obično okolina prvi put reagira, izazivajući otpor kod osobe o kojoj se radi. Rijetko u praksi srećemo slučajeve koji odmah po prepoznavanju navedenih simptoma zatraže pomoć samostalno ili uz nagovor drugih.

Nakon javljanja ljekaru uslijedi detaljna anamneza s važnim pitanjima o porodičnom naslijeđu demencija, ranijim bolestima, tjelesnim ili psihičkim traumama. Potom slijedi somatska obrada: kompletni laboratorijski nalazi (biohemija i hematologija) s hormonima štitnjače i eventualno tumorskim markerima, EKG i nalaz interniste, kardiologa, kolor dopler krvnih sudova vrata, RTG pluća, CT i/ili MRI mozga, EEG, ultrazvuk abdomena. Preporučuje se rutinski test psihologa na kognitivno oštećenje, tipa MMSE, MOCA, te Beckova skala anksioznosti i/ili depresije u slučaju da postoje takvi simptomi. Nerijetko demencija kod starijih počne jednom, obično prvom epizodom depresije. Tada, prilikom njenog liječenja, treba pažljivo pratiti maskirane simptome demencije, ali i obrnuto, gore navedeni simptomi demencije mogu biti “pokrivač” skrivene depresije i anksioznosti.

Demenciju ili, prema staroj terminologiji, psihoorganski sindrom treba razlikovati i od delirija: demencija ima postepen tok, delirij nagli, kod demencije nema poremećaja svijesti ni budnosti, dok je kod delirija svijest pomućena i oscilira, a budnost oštećena. U demenciji perceptivne obmane budu prisutne rijetko (u uznapredovaloj fazi uglavnom kao vidne ili slušne halucinacije ili paranoidne sumanutosti), dok su u deliriju one učestale. EEG je u demenciji normalan, dok je u deliriju usporen. Demencija vodi u postepeno propadanje ličnosti, dok se osoba u deliriju u cijelosti oporavi čim se otkloni njegov uzrok.

Prema statistici i literaturi, najčešći oblik demencije je Alzheimerova, dok iza nje odmah slijedi vaskularna demencija (nakon jednog većeg moždanog udara ili više manjih, lakunarnih). U praksi je teško razdvojiti jednu od druge jer nam još uvijek nisu dostupni brzi testovi za Alzheimerovu demenciju, pa je u tom slučaju najčešće klasificiramo kao mješovitu. Nisu rijetki slučajevi da Parkinsonova bolest počne simptomima depresije i/ili demencije. Nešto se rjeđe demencija sreće kod Pickove bolesti i Huntingtonove horee.

Etiološki, demencija, osim naslijeđem, može biti izazvana i faktorima vanjske sredine: virusnim, toksičnim, imunološkim, ali i socijalnim faktorima rizika, prvenstveno nedovoljnom “upotrebom” mozga i prakticiranjem rutinskih poslova.
 
Nakon pandemije COVID-19 u praksi se sve više susrećemo s pacijentima koji zadovoljavaju kriterije za tzv. blagi kognitivni deficit, a koji predstavlja prvi stadij u razvoju demencije. Još nije naučno dokazana jasna uzročno-posljedična veza.

U tretmanu demencije važi poznato pravilo “bolje spriječiti nego liječiti”, a to se odnosi prvenstveno na održavanje somatskog zdravlja, mentalnu higijenu i redovni intelektualni trening (učenje novih sadržaja i ponavljanje starih, širenje interesa i vidika, prakticiranje usmene komunikacije, pisanje rukom umjesto korištenja tastature, čitanje knjiga umjesto elektronskih medija, optimalan san, meditacija, prakticiranje radosti, okruživanje dragim ljudima umjesto socijalne izolacije, svakodnevna šetnja, tjelovježba i tretman gore navedenih maskirajućih simptoma).

Primjena lijekova tipa inhibitora holinesteraze i inhibitora NMDA receptora preporučuje se pojedinačno ili kombinirano, u ovisnosti o intenzitetu simptoma, tj. stadiju demencije. Dodatno je potrebno liječiti i prateće bolesti. 

U terminalnom stadiju osoba postaje ovisna o drugom, slabije pokretna ili nepokretna u cijelosti, oskudne verbalne produkcije, osiromašenja rječnika i misaonog duktusa, uz gubitak kontrole mokrenja i stolice, atrofiju i spazam muskulature te sve bolesti koje prate dugotrajno ležeće pacijente i koje obično budu neposredni uzroci njihove smrti.

Neophodan je multidisciplinarni pristup, a preporučuje se da osoba boravi u njoj poznatom okruženju i s bliskim ljudima te da se eventualni smještaj u odgovarajuću sociomedicinsku ustanovu odloži za što kasnije.

„Ništa više ne oživljava zaboravljeno sjećanje kao što to čini miris.“ 
Christopher Poindexte