Psihokardiologija

Autor:  Doc. dr med. sc. Daniela Lončar, specijalista kardiologije

Psihokardiologija je područje medicine koje proučava psihološke faktore značajne za etiologiju, dijagnozu, prevenciju i liječenje kardiovaskularnih bolesti. Psihokardiologija posljednjih godina postaje sve aktuelnije područje medicine. 

Kako biste se upoznali sa problematikom kojom se bavi psihokardiologija, ukazat ću na povezanost između oboljenja srca i psihičkih poremećaja. Kardiovaskularne bolesti i psihički poremećaji spadaju u vodeće bolesti današnjice, odnosno vodeće uzroke smrtnosti i smanjene životne i radne sposobnosti. Kardiovaskularne bolesti i depresija su najčešći uzroci invalidnosti u zemljama sa visokim dohotkom i očekuje se da će to postati u zemljama svih razina dohotka do 2030. godine. Depresija je jedan od najučestalijih duševnih poremećaja i nalazi se na četvrtom mjestu uzroka nesposobnosti zbog bolesti, sa stalnom tendencijom rasta. Depresija je čest poremećaj u srčanih bolesnika, sa učestalošću od 20 do 45 posto, što je mnogo češće nego u opštoj populaciji. 

Faktore rizika za nastanak kardiovaskularnih oboljenja dijelimo na: 

• nepromjenljive: dob, spol, naslijeđe i 
• promjenljive, koje dalje dijelimo na faktore rizika vezane uz tjelesno zdravlje: arterijska hipertenzija, hiperlipidemija, šećerna bolest (dijabetes), gojaznost, pušenje i psihološke faktore rizika: stres, neuroticizam, strategije suočavanja, nedostatak socijalne podrške, depresivnost, anksioznost, tendencija doživljavanja negativnih afektivnih stanja. 

Povezanost srca i uma predmet je brojnih istraživanja. Naučnici nastoje identifikovati sve fiziološke mehanizme kojima komuniciraju mozak i srce. Komunikacija između mozga i srca je dvosmjerna. Emocije i stres imaju direktan uticaj na srce posredstvom autonomnog nervnog sistema (dio nervnog sistema koji kontroliše funkcije unutrašnjih organa, srca i krvnih sudova), odnosno indirektan uticaj putem neuroendokrinog sistema (sistem kontrole tjelesnih aktivnosti putem nerava i cirkulišućih hormona). 

Autonomni nervni sistem dijelimo na simpatički nervni sistem koji priprema organizam na stresne situacije i parasimpatički nervni sistem koji reguliše funkcije organizma tokom normalnih situacija. Fiziološki odgovor na stres dovodi do aktivacije autonomnog nervnog sistema koji reguliše prvi odgovor na stres i osovine hipotalamus-hipofiza-nadbubrežna žlijezda (osovina HHN) čija se aktivacija uočava 15 do 20 minuta nakon stresnog podražaja. HHN osovina ima glavnu ulogu u povezivanju stresa i njegovog djelovanja na ciljne fiziološke sisteme u organizmu. Pojava manjih varijabilnosti srčanog ritma pripisuje se upravo interakciji srca i mozga koja počiva na neuralnim signalima koji se prenose putevima simpatičkih i parasimpatičkih grana autonomnog nervnog sistema. 

Pozitivne emocije (ljubav, radost, poštovanje, uvažavanje) pridonose ravnoteži bioloških procesa u tijelu čovjeka te utiču na održavanje normalnog sinusnog ritma srčane aktivnosti. Negativne emocije (ljutnja, anksioznost, briga, frustriranost) narušavaju ravnotežu u organizmu te se organizam različitim mehanizmima nastoji vratiti u ravnotežu. Negativne emocije odražavaju se i na srčani ritam koji je u tom stanju varijabilan, veoma promjenljiv i nestalan, a u podlozi se ujedno krije i jačanje simpatičke komponente nad parasimpatičkom što za posljedicu može imati nastanak poremećaja srčanog ritma. Depresivni bolesnici imaju povišen tonus simpatikusa što pridonosi višim vrijednostima krvnog pritiska i posljedično razvoju arterijske hipertenzije. 

Očuvan endotel (unutrašnji sloj zida krvnih sudova) ima glavnu ulogu u sprečavanju nastanka ugrušaka u krvnim sudovima. Poremećena funkcija endotela je rana manifestacija razvoja kardiovaskularnih oboljenja. Biljezi (markeri) endotelnog oštećenja su i cirkulišuće endotelne stanice (CEC) nastale odvajanjem od oštećenog endotela. Koncentracije CEC-a povišene su u depresivnih bolesnika. 

Inflamacija (upala) je nezavisan faktor rizika za razvoj kardiovaskularnih komplikacija. Više vrijednosti pokazatelja upale, interleukina-6 (IL-6), alfa faktora tumorske nekroze (TNF-α) i C-reaktivnog proteina (CRP) povezane su sa različitim psihosocijalnim faktorima, kao što su nizak socioekonomski status, hronični stres i socijalna izolacija, a njihove povišene koncentracije nisu iznimka u depresivnih bolesnika. 

Serotonin ima ključnu ulogu u nastanku depresije. Trombocit je krvno tjelešce koje u svojim granulama sadrži serotonin. Trombocitni serotonin povećava kardiovaskularni rizik i vjerovatnost formiranja tromba. 

Homocistein je aminokiselina čiji je nivo u krvi pod uticajem nivoa vitamina B kompleksa. Visok plazmatski nivo homocisteina je nezavisan faktor rizika za razvoj ateroskleroze. Kod pacijenata sa depresivnim poremećajem u akutnoj fazi povećan je nivo homocisteina. 

Pod utjecajem stresa dolazi do lučenja tzv. hormona stresa, glukokortikoida i kateholamina. Hormoni stresa su od esencijalne važnosti u procesima adaptacije, održavanja homeostaze i preživljavanja, dok njihovo prekomjerno lučenje može ubrzati procese bolesti te se vežu uz stanja ekstremne gojaznosti, metaboličkog sindroma, kardiovaskularnih oboljenja, socijalne izolacije, hostilnosti (nasilnosti) i depresije. 

Sindrom izgaranja ili sagorijevanja je hronično afektivno stanje sazdano od emocionalnog iscrpljenja, fizičkog umora i kognitivnog zamora, i smatra se prediktorom za nastanak kardiovaskularnih oboljenja. Psihokardiologija je dokazala povezanost tipova A i D ličnosti s nastankom infarkta miokarda. Tip A ličnosti (koronarni tip) karakterišu kompetitivnost, nestrpljivost, užurbanost, sklonost ljutnji, hostilnosti i agresiji. Tip D ličnosti (distresni tip) su izrazito osjetljive na stres, karakteriše ih zabrinutost, sumornost, tjeskoba, izbjegavanje socijalnih kontakata. Uz tip A ličnosti veže se povišen nivo kateholamina, dok je tip D ličnosti povezan sa većom reaktivnošću kortizola na stres. 

Osim što je depresija nezavisni faktor rizika za nastanak kardiovaskularnih oboljenja u opštoj populaciji, važan je i prognostički faktor u oboljelih od kardiovaskularnih oboljenja. Bolesnici sa dijagnostikovanom depresijom u proteklih 12 mjeseci imaju 2,7 puta veći rizik od smrti od nedepresivnih ili onih koji su depresivnu epizodu imali prije tih 12 mjeseci. 

Panični poremećaj i fobije povezani su sa kardiovaskularnim oboljenjima i rizikom od iznenadne srčane smrti. Anksiozni poremećaji nezavisni su faktori rizika za razvoj koronarne bolesti, iznenadnu srčanu smrt u opštoj populaciji, a isto su tako važni u prognostičkom toku oboljelih od kardiovaskularnih oboljenja. Učestalost anksioznih simptoma u akutno oboljelih od koronarne bolesti iznosi oko 50 posto, a u hroničnih srčanih bolesnika kreće se u rasponu od 5 do 10 posto. 

Socioekonomske nejednakosti u zdravlju jedan su od najvažnijih javnozdravstvenih problema današnjice koje Svjetska zdravstvena organizacija definiše kao „razlike u zdravstvenom statusu ili u raspodjeli odrednica zdravlja među različitim skupinama stanovništva.“ Mnogi društveni faktori svojim uticajem na zdravlje dovode do pojave nejednakosti u zdravlju. Zdravstvene nejednakosti imaju izravan učinak - poput siromaštva, okoliša i uslova življenja, nezdrave prehrane, rizičnog ponašanja ili neizravan - putem nedovoljnog obrazovanja ili nedostupne zdravstvene zaštite. 

Spoznaje psihosomatske medicine, medicinske psihologije i psihokardiologije nedvojbeno ukazuju na blisku povezanost psiholoških faktora rizika i kardiovaskularnih oboljenja. Međutim, te spoznaje još uvijek nisu dovoljno integrisane u biomedicinski model edukacije i liječenja kardiovaskularnih oboljenja te se u praktičnom radu često zanemaruje povezanost psihosocijalnih faktora i kardiovaskularnih oboljenja.